HIẾN CHƯƠNG GÁO DỤC - IV. TỪ HUẤN LINH TỚI BÁC VẤN

IV. TỪ HUẤN LINH TỚI BÁC VẤN

Để được xứng danh một nền giáo dục phải có hai phần là huấn linh và vấn bác. Huấn linh chỉ sự đào luyện (formation). Muốn đào luyện phải có một cơ sở tinh thần để y cứ và để tài bồi vun tưới trở lại rồi trở đi mãi mãi, có thế mới là huấn mới là luyện. Chữ luyện nói lên sự đi lại nhiều lần mãi mãi cho tới độ đạt thuần thục và tinh ba, nên cũng có thể gọi là thần là linh. Gọi tắt là huấn linh. Song song với huấn linh như hồn thì cần phải có bác vấn như xác: bác học quảng (vấn information) đây là chiều rộng đối với huấn linh là chiều sâu. Chiều rộng lớn có thể giúp cho chiều sâu đi vào sâu nữa, điều này thì khỏi cần nhấn mạnh, vì hiện nay hầu hết các nền giáo dục đều rộng, quá rộng đến độ để cho bác vấn lấn át huấn linh, khiến cho giáo dục đốc ra một mớ bách khoa tồi tệ vì thiếu hẳn mối quán nhất nội tại. Tồi tệ đến nỗi các nhà giáo dục tài ba dầu đã dốc hết tinh anh để sáng chế ra những phương thế kỳ lạ, lại được khoa học trợ tay để đẩy thật xa, nhưng vẫn không sao lưu được khách tức không làm cho người học quyến luyến yêu chuộng văn hóa. Đấy là điều ta thường thấy các nhà sư phạm phàn nàn (incapable d'intéresser les élèves).

Một sự kiện khác giúp vào việc đem bác vấn lấn át huấn linh là thiếu sách kinh điển đã làm cho nhà giáo dục không biết phân biệt giáo dục khác với văn hóa hậu trường, nên đem văn hóa hậu trường (éducation postscolaire) vào chính chương trình giáo dục, thế là lẫn lộn hết (sẽ xin trở lại) và làm cho chương trình giáo dục vừa nặng nề vừa rơm rác cách tồi tệ. Đến nỗi khi bàn về văn hóa Nietzsche đã phải thốt lên một câu búa tạ rằng: "nền giáo dục hiện nay có vất cho chó ăn nó cũng không thỏa". Bởi vì đó chỉ là "một nền giáo dục không bản chất, không đích cùng", "une éducation sans substance, sans but". (Ecce homo tr.95) Tại sao thiếu bản chất, thiếu đích cùng? Thưa vì thiếu con người muôn thủa làm trọng tâm, cho nên cò bơ cò bất lang thang suốt từ thần thoại cổ điển, rồi từ cổ điển đến trục vật, hết mọi  vật trừ có con người, nói khác thiếu sách kinh điển. Các nhà giáo dục không nhận ra sự thiếu sót đó, hay một đôi người họa hiếm ý thức được nhưng không biết lấy chi trám vào lỗ hỏng nọ, nên tất cả chỉ còn biết cố gắng bù đắp bằng bác vấn mà bác vấn xét theo lý tưởng quý phái người trưởng giả xưa (honnête homme) phải là người biết đủ mặt, cái gì cũng bàn được cách thông thạo (mà không cần làm. Người quý phái xưa đâu có thèm làm...).

Thực ra sự biết rộng đó là một điều hay, dành cho một số nhỏ có khả năng bách khoa mà không hợp cho phần đông chỉ cần một tầm học vấn thông thường với một cùng lắm là hai ngành chuyên môn mà thôi. Điều đó phải có óc thiết thực mới dám làm cách mạng như Nga, Anh, Mỹ. Ta là thuộc địa cũ của Pháp nên chưa đủ can đảm làm cuộc cách mạng gạt bỏ sự thông thái rởm kia ra khỏi chương trình.

Ở đây cũng nên nêu ra một sự phân biệt cần lưu ý khi thiết lập chương trình giáo dục, đó là hai loại thích thú: thích thú cho con người, xét là người và thích thú của nhà chuyên môn.

Nhà chuyên môn có những cái thích thú riêng của họ mà người ngoài không sao san sẻ được. Tôi tưởng đó là một phân biệt cần đặt ra trước mắt hết mọi người chuyên môn, bất kể môn gì: toán, lý, hóa, sử, địa, vạn vật, tiểu thuyết. Tất cả đều cần, nhưng không thể biến chuyên môn thành sự bó buộc cho tất cả mọi người: không thể đem cái cần xét theo quan điểm chuyên môn mà trùm lên chương trình giáo dục, biến thường thức trở thành bách khoa cách nặng nề vô ích cũng như vô tích. Chính vì thế ta có thể nói kiểu Chamberlain rằng "việc giáo dục quá quan trọng không thể để vào tay các giáo sự", vì hầu hết họ đã có óc chuyên môn theo nghĩa bị "nghề nghiệp bóp méo", nghĩa là ngoài môn họ dạy ra thì thiếu hẳn cái nhìn toàn thể. Như trên đã nói cái toàn thể này chỉ có kinh điển mới bù đắp được, vậy mà nay đã không được học kinh điển, thì lòng họ trở nên trống rỗng, bị món chuyên môn choán hết chỗ, không còn cho phép nhận ra hai thứ thích thú. Nên lúc thiết lập chương trình ông nào cũng tranh cho môn mình thật nhiều giờ mà không xét toàn diện. Không biết chi đến tính chất thời gian nay đã khác xưa lắm. "Chương trình người xưa có đặc tính là bách khoa. Chính bởi lòng trung thành với trung cổ mà ta vẫn quan niệm văn hóa như một sự học hỏi khắp lượt trên bình diện lý trí. Nhưng bách khoa ngày xưa có thể qua niệm và thực hiện được bởi lúc đó tri thức chưa có tích luỹ lại nhiều như nay." (Histoire de l'Education P.U.F. p.60)

Ta đem câu đó áp dụng vào bất cứ môn nào cũng thấy ngay: sử ngày nay đối với thế kỷ X thí dụ năng hơn 9 thế kỷ, sử văn hóa cũng thế, cái gì cũng trở nên dài gấp ba, bốn, mười lúc xưa... Dài quá, tích luỹ quá, đến nỗi cần phải trở thành khoa chuyên môn nên biến giáo dục trở thành cái khổ dịch. Bàn về nền giáo dục hiện nay ông Payot có viết:

"Chương trình giáo dục trung học hiện nay hình như có một mục đích biến tất cả học trò trở nên một người có tính tản mát. Nó bắt buộc những người thiếu niên khốn nạn đó phải chạy lướt qua hết thảy mọi môn khác nhau mà cấm không cho ai đi sâu vào môn nào.

"Đạn ngày nay bắn mạnh gấp 10 lần lúc trước là tại có bộ phần khoét vào trong sự vật trước khi nổ. Giáo dục hiện nay thiếu cái khoan đó. Người ta không để giờ cho các kiến thức sở đắc có cơ hội thấu nhập vào sâu.

 Mày muốn ngừng lại ư? Không được, phải đi, phải đi.

Nhưng tôi chưa hiểu được đoạn văn nọ và cái cảm tình nó vừa mới phác họa ra trong tôi chưa thành hình.

Hãy đi, hãy đi. Hỡi người lữ thứ lạc đường, mày phải đi, không được nghỉ. Mày phải chạy rảo qua toán, lý, hóa, động vật học, thảo cầm học, địa chất học, lịch sử của hết mọi dân nước, địa dư của ngũ châu, hai sinh ngữ, rất nhiều văn chương, tâm lý, luận lý, siêu hình, lịch sử, cách hệ thống Hãy đi, hãy đi đến chỗ tầm thường, hãy học với nhà trường tập quán học hết mọi cái cách hời hợt bì phu, học cách phán đoán theo những cái ngoài mặt. 

"Marche, marche vers la médiocrité, emporte du lycée ou du collège l'habitude de tout étudier superficiellement, de juger sur les apparences". (Payot, Education de la Volonté, P.U.F.1941 p.10-11) Chương trình giáo dục bì phu bỏ gốc, ôm ngọn như thế thì làm sao gây nên nổi được những cán bộ văn hóa, tạo được niềm tin tưởng để gắn bó người trong nước thành một mặt trận tinh thần. Người học cố nhồi nhét để thi cho xong, khi bỏ có khỏi oán nền giáo dục là nhiều rồi, chứ làm sao mà lưu luyến cho được?